Genellikle sözlüklerin başını çektiği “yılın kelimesi” seçimleri bir yılın muhasebesini yapmanın en ilginç yollarından biri şüphesiz. 2013’te selfi ile, 2018’de toksik kelimesiyle bir yılın hesabı verilmişti. Salgın zamanlarına ise, elbette, pandemi ve ilişkili çeşitli kelimeler damgasını vurmuştu. Yılın kelimesi seçimi geride bırakılan yılın başat olay(var)ını yansıtmaya yarasa da, tek bir kelime seçimi oldukça sınırlıdır ve koca bir senenin tecrübesini olsa olsa aksak bir şekilde ifade edebilir. Bu anlamıyla dolu dolu bir senenin ancak bir ekran görüntüsü gibi çalışır. Yine de insanların dili nasıl konuştuğu üzerine düşünmesini ve tartışmasını tetikleyebildiği ölçüde yaratıcı bir katkıdır. dictionary.com yılın kelimesini kadın olarak seçti. Bunun gerekçesi olarak bu sözcüğün tanımına 2022 yılında %1400 kat daha fazla bakılmasını gösterdi. Oxford için yılın kelimesi Goblin modu oldu. Toplumsal norm ve beklentilere cevap veremeyecek derecede tembellik ve umursamazlık anlamına gelen bu ifade pandemi zamanlarındaki kapanma tedbirleriyle ilişkilendiriliyor. Goblin modu, insanların normal yaşama dönme konusundaki isteksizliklerini ima ediyor. Merriam Webster yılın kelimesini gaslighting olarak seçti. Kendi çıkarı için başkalarına manipüle etmek anlamına gelen bu kelimenin sözlükte %1740 kez daha fazla aranmasının bu seçimi etkilediği açıklandı. Collins ise yılın kelimesini permakriz olarak açıkladı. Permanent (kalıcı) ve crisis (kriz) sözcüklerinin bileşiminden türetilen bu sözcük hem Birleşik Krallık’ta hem de tüm dünyada politik istikrarsızlık, Ukrayna savaşı, iklim krizi ve ekonomik krizin bir araya gelişine işaret ediyor.

2010’lu yıllarla birlikte feminist tahayyül popüler mecralarda da yeni bir ilgiye mazhar oldu. Bunda anaakım siyasette Trumpçılığın yükselişi kadar, online ortamlarda kadın düşmanı, homofobik ve eril dilin dizginlenemez yaygınlığının etkisi yadsınamaz. Buna mukabil, politik ve akademik çevrelerin dışında yeni bir feminist dilin icat edildiği zamanları yaşıyoruz. Gaslighting, ghosting, love bombing gibi yeni terimler hızla kabul görüyor. Bu listeye pekala “toksik erkeklik” kavramını da ekleyebiliriz. Gün geçmiyor ki, yeni bir tweet, gazete yazısı ya da blog postası çağımızın belası(!) toksik erkeklikten şikayet etmesin. Toksik erkeklik (ya da erkekler) politik bir tutum alışı kısa yoldan ifade edivermenin joker bir terimi olarak hemen işe koşuluyor. Kavramın alamet-i farikası bunda gizli; yazarına anlatmak istediğini bir çırpıda söyletebilmenin konforunu yaşatıyor. Bu yüzden eleştirel düşüncenin de pratik bir aracı haline geliyor. Ama bu kolaycılığın bazı politik açmazları da yok değil. “Toksik erkeklik” terimi feminist politikaya yaşattığı kısa devre ile eleştiri hattına kolaylıkla kısa devre yaşatma riskini de taşıyor. “Toksik Erkeklik”: Nerede ve nasıl Kullanılıyor? “Toksik erkeklik” kavramının başvurulan en popüler referansının bir psikoloji makalesi olduğunu not etmekle başlayalım. Ama kavram akademik olmayan mecralarda da dikkate değer bir yaygınlığa erişmiş durumda. Örneğin bu yazının yazıldığı zamanlarda yapılan bir Google taraması “toksik erkeklik” terimi için 6.810, “toksik erkek” terimi için ise 3.260 sonuç gösteriyor. Öne çıkan sonuçlar arasında Gazete Duvar’da yayınlanan bir sineması eleştirisi, bir blog sitesinde yayınlanan psikoloji makalesi ve akademik bir çalışmanın sonuçlarını haberleştiren bir Cumhuriyet haberi yer alıyor. 2018’de yayınlan bir T24 makalesi ise Oxford sözlüğünün aynı yıl yılın sözcüğü ilan ettiği ‘toksik’ kelimesine atfen genel bir toksik erkeklik eleştirisi getiriyor. Kavramın bu popüler kullanımları erkekliği zehirli bir özellik olarak kodlayarak toplumsal havsalamıza kazıyor. Burada agresif bir kadın düşmanlığı ve homofobinin işaret edildiği bir erkeklik imgesi söz konusu. Bazı kullanımları eril saldırganlığın kriminal eşiklere ulaşabildiğine dahi işaret edebiliyor. Bu haliyle sağlıklı bir erkek oluşun karşıtı…

Farsça // mard مَرد Türk Dil Kurumu’na göre mert sözcüğünün anlamı “1. Yiğit, 2. Sözünün eri, güvenilir (kimse), erkek. Dil Derneği’nin verdiği tanım ise “1. Yiğit, 2. Sözünün eri, güvenilir (kimse)”. Farsça kökenli mert sözcüğünün bilhassa TDK tanımına dikkat! 2. tanımdaki cinsiyetli anlam sözcüğün kökenine ilişkin güçlü bir işaret. Çünkü Farsçadan Türkçeye geçen bu sözcük Fars dilinde sadece “erkek” anlamına geliyor. Ancak “mert” erkek cinsiyetine eklenen bir dizi anlamı da yüklenerek Türkçeleşiyor: Yiğit, sözünün eri, güvenilir. Nişanyan Sözlük’e göre eski Yunanca ve İngilizcedeki mortal sözcüğüyle de bir ilişkisi var. Çünkü eski Farsçada mard ölümlü kişi anlamını da karşılıyor. Türkçedeki bu semantik kayma dildeki yanlış arkadaşlığın (faux amis) tuhaf ve dilin (cinsiyetli) değerleri nasıl kurduğu ve sürdürdüğünün çarpıcı bir örneği.

Okul sözcüğünün Türkçedeki oku- kökünden türediği bilinir. Fakat bu pek de alışıldık bir sözcük türetme biçimi sayılmaz. Zira, okul Fransızca école sözcüğünden esinlenilerek türetilmiştir. Yabancı bir sözcüğün  Türkçeye uyarlanmasının en yaratıcı örneklerinden biridir. école teriminden biraz daha geriye gittiğimizde ise, Yunanca skhole ile karşılaşırız. Bu sözcük sadece “ders yeri” anlamına gelmez; serbest zaman, başıboşluk, avarelik gibi anlamlarla da yüklüdür. Ne de olsa derslik, aynı zamanda, biraz avareliği ve amaçsızlığı da barındıran felsefi tartışmaların yeridir. Skhole’de ekonomik ve toplumsal zorunlulukların askıya alındığı, günlük yaşamın aciliyetlerinin ve amaçlılığının talileştiği bir zaman dilimi vardır. (Felsefi) tartışma bu dünyevi ihtiyaçlardan uzaklaşıldığı, inzivaya çekilmenin toplumsal uzamı olarak skhole’yi var eder. Skhole’den okul’a bu tuhaf serüven, okula dair başıboşluk ve avarelikten pek bir şey bırakmamış gibidir. Zira oku-manın yeri olarak okul, avare ve amaçsız tartışmayı oku- ile (yani yazının seslendirilmesiyle) ikame eder.